Stari grad Prusac

Stari grad Prusac

Stara prusačka tvrđava  po svom povoljnom položaju bila izvranredan odbrambeni objekat od najstarijih vremena do pojave vatrenog oružja. Poslije pojave ovog oružja Prusac je izgubio svoj dominantan položaj u ovom kraju.
Tvrđava se razvila se razvila od starog kaštela i plemićkog dvorca srednjeg vijeka.
Važnost ovog grada je prestala zbog lošeg lokalnog položaja, a drugo radi odmaklih državnih granica turskog carstva u ovim krajevima. Ovaj grad se razvio do najvećeg značaja kao vojnička baza za prikupljanje vojske, za reorganizaciju i rasturanje trupa i egzirciranje vojske. S druge strane, kao značajan saobraćajni čvor igrao je kroz stoljeća znatnu ulogu. I po svojo velični i prostoru spada među najveće gradove u srednjoj Bosni. Očuvani zidovi dugi su gotovo 800 m, a površina iznosi više od 22.000 m2 .

U tehničkom pogledu zapažaju se dvije epohe građenja. Jedan prije turske invazije, a drugi kasnijih vremena. Kamen upotrijebljen za izgradnju uzet je neposredno u blizini krečnjak i sedra. Stariji dio grada dobro je građen od pritesanog kamena uz manji trošak maltera, dok je kasnije izgrađen u dijelovima, grublje pritesan, ostavljajući veće fuge na dodirnim dijelovima. Za malter je uptrebljavan dobat riječni pijesak koji je u malteru starijih gradova i prosijavan i u boljem odnosu miješan s krečom. Zato mu je tvrdoća dostigla tvrdoću kamena, dok se malter na ostalim dijelovima grede dade
i rukama odlomiti. Kreč se proizvodio na licu mjesta . I danas se petnaestak porodica u Pruscu bavi se isključivo proizvodnjom kreča.
Grad se sastoji od gornjeg i donjeg dijela. U gornjem gradu, u dvorištu nalazi se bunar žive vode, što je neobično za ovaj vrh na kome podignut najstariji dio grada, jer se sastoji od prirodno izlokanog kamena . Na tom dijelu nalazila se džamija sultana Bajazida. Na gornjem dijelu grada bila je citadela opasana jakim zidom (2,40 m) ispod koga se nalazio jarak(hendek). U oboru grada bila kula i tri bastiona. Obor je bio opasan jakim zidom i jarkom. Između gornjeg i donjeg grada nalazila se sahat kula .ž

Donji dio grada (podgrađe) opasan je jakim zidom debljine 2,60 m. Na sjevernoj strani nalazila se tabija. U predgrađu postoji džamija koja je vjerovatno podignuta na temeljima crkve. N odbrambenom zidu nalazile su se dvije kule. Između grada i naselja bio je veliki jarak . Viseći most se mogao u slučaju potrebe podizati. Grad je podignut u doba Germanika ili Tiberija. Ovuda je išla najbliža veza iz Salone ka Sremskoj Mitrovici. 

 
Neposredno ispod prvotnog grada razvilo se u srednjem vijeku predgrađe (današnji donji grad). Dubrovački trgovci igrali su glavnu ulogu. To se vidi i po tome što je Dubrovačka Republika prva dobijala izvještaje o događajima u ovom kraju s početkom XV vijeka a i po zaostalom romanskom nazivu Lonđa.
Nasuprot predgrađu vjerovatno na samoj raskrsnici cesta pred njim, postojalo je i veće naselje Prusac čije se ime prenosili na sam grad Biograd. Kada su se u XV vijeku pojavile prve turske čete u župi Uskoplju i počeli nemiri u zemlji, a vatreno oružje uzimalo sve više maha, podignut je oko grada još jedan bedem koji je obuhvatao i samo podgrađe dajući mu današnji izgled . Bedem oko podgrađa izgrađen je u doba mađarskog kralja Matije Korvin.Prusac je bio važna strategijska tačka, posebno do pada Bosne, sve do pada Jajca drugi put u tuske ruke. Poslije pada Bosne, Matija Korvin, kralj ugarski zauzeo je sve gradove u dolini Vrbasa do Rame. Pošto je Biograd bio važan i povoljan za operacije, Korvin ga je obnovio i napunio vojskom. Postao je tako najvažnija tačka prema osmanilijskom jugoistoku. Nakon pada Travnika pod Turke iz Prusca su se zalijetali skopaljski elajbezi, prusački dizdari i spahije prema Jajcu.
Kada je Jajce palo drugi put u ruke Osmanlija(1527-8), Pruščani naučeni u ratu, odlaze u Undurovinu(Mađarsku), Liku i Dalmaciju i donose bogat plijen.

Polovicom XVII vijeka osmanlijsko carstvo počinje stagnirati, a neprijatelj ga počinje napadati sa svih strana. Mletački hajduci i uskoci postadoše za zapadne krajeve vrlo opasni. Prusac dočekuje uskoke i ratuje sa njima, što smanjuje bogatstvo i moć Prusca.
Mnogi evropski putnici, prolazeći kroz ovaj grad, pisali su o njemu.Čuveni turski putopisac Evlija Ćelebija opisuje grad u svojoj >> Sejahatnami<<. To je lijep grad kao zrno bisera. Podigli su ga Mlećani. Čelebija navodi da u gradu ima 80 kuća. Gradski zapovjednik (dizdar) i posada od tri stotine vojnika budno čuvaju grad i vrši izviđačku službu. Ovo je vrlo važna tvrđava jer se nalazi u vrlo uskom klancu u koji mogu da dođu mletački uskoci (Evlija Čelebija , Putopis, Sarajevo,1957. str.148).

Turci su od osvajanja držali grad kao utvrdu sve do 1838.godine. U doba antireformnog pokreta u prusački grad su se sklonili krajišnici koji su seborili protiv centralne vlasti u Stambolu. Turska vojska da bi ih istjerala bombardovala je grad sa Urije i tom prilikom grad je oštećen.
Austrijanci su ostali iza okupacije 1878.godine vrlo kratko vrijeme, a poslije je grad napušten